محمدابراهیم گوهری هروی
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | محمدابراهیم گوهری |
| لقب | هروی |
| زمینه فعالیت | شعر و خوشنویسی |
| ملیت | افغانستان |
| تولد | هرات، ۱۲۵۶ق |
| محل زندگی | هرات و مشهد |
| وفات | نامشخص |
| محل دفن | نامشخص (احتمالا مشهد) |
| مذهب | شیعه |
| هم زمان با | افغانستان: شیرعلی خان و عبدالرحمن خان ایران: ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه |
| کتاب‌ها | طغیان البکاء، ذریعةالرضویه |
| دیوان اشعار | دارد |
| تخلص | گوهری |
| علت شهرت | سرودن منقبت و مرثیه برای اهل‌بیت (ع) |
محمدابراهیم گوهری هروی (تولد:۱۲۵۶ق- وفات نامشخص) شاعر و منقبت‌سرای شیعه اهل هرات بود که در ۱۳۰۸ق پس از کشتار شیعیان هزاره توسط عبدالرحمن خان و تهدید و احضارش به کابل، به مشهد رفت. او از ۱۴ سالگی تا اواخر عمرش، به سرودن ۴۰هزار بیت، گردآوری چند صدهزار بیت و خوشنویسی صدها بیت پرداخت که بخش بزرگ آن در نیایش خداوند، اصول دین، مدح و مرثیه معصومین(ع) بوده است.
طغیان البکاء، ذریعة الرضویه، ریحان العرفا و انهار البکاء و احیاءالشعرا از آثار او است. گوهری، رباعیات صواعق الارواح را درباره شهادت امام حسین(ع) و قصیده جامع الاشیاء را درباره انتظار ظهور برای امام زمان(ع) سروده است. بیشتر نسخه‌های خطی آثار و دستخط گوهری در کتابخانه و موزه ملک نگه‌داری می‌شود.
زندگی
محمدابراهیم گوهری سال ۱۲۵۶ق در هرات به‌دنیا آمد. پدرش ملا آقا بابا، فرزند حسن کلابی هروی ملقب به چنگی بود. او درس‌های مکتب و حوزوی را در این شهر گذرانید. زندگی او در افغانستان هم‌زمان با حکومت دوست‌محمدخان (حکومت:۱۲۷۹-۱۲۴۲ق)، پسرش شیرعلی‌خان (حکومت:۱۲۹۶-۱۲۷۹ق) و نوه‌اش عبدالرحمن (حکومت:۱۳۱۸-۱۲۹۷ق) بود. ریاضی هروی (۱۳۳۰-۱۲۷۰ق) تاریخ‌نگار معاصر گوهری، او را ملک‌الشعرای دوره شیرعلی خان خوانده است. گوهری پس از فوت شیرعلی خان و سرکار آمدن عبدالرحمن، در ۱۳۰۰ق به کابل و دربار او رفت و بخاطر سرودن شعری برای عبدالرحمن، جایزه گرفت. در ۱۳۰۸ق، هم‌زمان با سرکوب هزاره‌ها و اعلام تکفیر و جهاد علیه شیعیان توسط عبدالرحمن، گوهری با تعدادی از شیعیان هرات، به مشهد آمد. گفته شده که دلیل دیگر آمدن گوهری به مشهد این است که بخاطر همکاری و هواداریش از شیرعلی خان، عمو و رقیب عبدالرحمن، و احتمال توطئه یا اقدام خرابکاری، عبدالرحمن او را به کابل فراخواند ولی گوهری به مشهد گریخت. گوهری در ایران برای ناصرالدین شاه (۱۲۴۷ق ۱۳۱۳ق) و مظفرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) شعر سرود. از شاعران همدم محمدابراهیم گوهری در مشهد، برهان ریاضی، اختر و محرم بودند. از مکان و تاریخ مرگ گوهری، فعلا اطلاعی در درست نیست و تصور می‌شود در مشهد فوت کرده و دفن شده است.
| بزرگی آزمودم در جهان خوف و خطر دارد | به درویشی زدم دیدم بسی خون جگر دارد | |
| پی عقل و خرد رفتم مرا انداخت در حیرت | گرفتم عاشقی تا از دو کونم بی‌خبر دارد |
فعالیت‌ها و آثار
گوهری در زندگی‌نامه‌اش نوشته در ۱۴ سالگی، اولین شعرش را سروده و این کار را تا ۶۵ سالگی (۱۳۲۱ق) ادامه داد. به گفته خودش، ۶۰ هزار بیت سروده که ۴۰ هزار آن را پسندیده و نشر داده است. نوشته‌های او در چند دفتر ترتیب یافته است:
- دفتر اول: طغیان البکاء. طغیان البکاء ۲۱۴ رباعی، ۱۲۰ قصیده، چندین مخمس، ترکیب بند، ترجیع بند و مثنوی از گوهری و شاعران مختلف مانند محتشم کاشانی، سعدی و حافظ شیرازی دارد. موضوعات این شعرها در نیایش، اصول اعتقادی، منقبت معصومین(ع) و مرثیه امام حسین(ع) دارد. چند رباعی طغیان البکاء در مصیبت حضرت زهرا(س) سروده شده که گوهری آنها را ۱۴ شراره نامیده و از تخمیسات این دفتر، تخمیس دوازده‌بند محتشم است. بخش مربوط به سیدالشهداء ترتیب حروف قوافی داشته و قسمت شهادت آن حضرت را «صواعق الأرواح» نام گذاشته است. چند رباعی در این مجموعه، راجع به مرة بن قیس است. این دفتر، تاریخ ۱۲۸۳ق را دارد.
| یادم نرود ز ظلم ایام یزید | اولاد رسول و مجلس عام یزید | |
| تا وقت ممات گوهری باید سوخت | از آتشِ ظهرِ شمر و از شام یزید |
- دفتر دوم: دفتر حسینی. مانند طغیان البکاء، شامل قصاید و رباعیات و ترکیب بند و نیز مثنوی و ترجیع بند و حکایات متفرقه است.
- دفتر سوم: ریحان العرفا. ۵۰۰ غزل دارد. جزیی از این دفتر، ذریعةالرضویه نام دارد که از مناقب و مراثی تشکیل شده است. ذریعةالرضویه در ۱۳۲۱ق، با حضور گوهری، اولین بار در مشهد چاپ شد. بخش دیگری از این دفتر، بنام تجریدنامه و ۱۸۱ رباعی در پند و اندرز به‌روش رباعیات بابا طاهر عریان دارد. رباعی‌ها به‌ترتیب حروف قوافی نوشته شده. این قسمت در ۱۳۱۲ق سروده شده است.
- دفتر چهارم: جواهر المواعظ. ۵۱۶ رباعی و اندکی شعرهای متفرق دارد.
- دفتر پنجم: بدون نام. این بخش از دفتر گوهری، قصاید و قطعات و اشعار تاریخی او را در بردارد. این سروده‌ها درباره امیران و حاکمان افغانستان و ایران و در رثا و تهنیت و ارتباط با عالمان، دوستان، بستگان و خانواده شاعر، تاریخ اتفاقات مشهور، حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و بیماری‌های واگیر است.
- گوهری پس از دیدار با عبدالرحمن، امیر افغانستان، در ۱۳۰۰ق رساله سفرنامه و فهرست صادقه را نوشت.
گردآوری مجموعه شعر
گوهری چندین مجموعه از اشعار دیگران را گردآوری کرده است. انهار البکاء و احیاءالشعرا شامل اشعار صد شاعر (حدود شصت هزار بیت) که مرثیه سروده‌اند، می‌شود. او درباره کارهای خودش گفته که دو جُنگ شعر نیز در ۵۷۰ هزار بیت تنظیم کرده و سی دیوان شعر را در ۸۰۰ هزار بیت جمع کرده و کتابی بنام الف القصاید، با صدهزار بیت گردآورده است.
یکی از قصاید مشهور گوهری، قصیده جامع الاشیاء در مدح و انتظار برای حضرت حجت(ع) سروده شده است. او در این قصیده، نام بسیاری از افراد مانند انبیاء، صالحان، شهداء و شاعران و موجودات دیگر مانند گلها، حیوانات، ستاره‌ها و شهرها آورده که منتظر ظهور امام زمان هستند.
| ماه من در پیش رویم من به هرجا منتظر | گه به شهر و گه به کوه و گه به صحرا منتظر | |
| هرچه را اندر بیان آرم بُوَد در انتظار | نه که تنها من همی باشم به دنیا منتظر | |
| سید و عام و گدا و شاه و محتاج و فقیر | دردمند و مستمند و عبد و مولا منتظر | |
| تحت و فوق و مشرق و مغرب، زمین و آسمان | جن و انس و دیو و دد، زنگی و ثلثا منتظر | |
| یاسمن، سنبل، بنفشه، خیری و زنبق، گلاب | سوسن و سوری، شقایق جمله گلها منتظر | |
| از مذاهب شیعه و سنی که چندین فرقه‌اند | هر یکی در کیش خود هستند یکجا منتظر | |
| تا ملال مستمع ناید ز خواندن مختصر | از ثریا تا ثری هست آنچه اشیاء منتظر |
خوشنویسی
گوهری هروی هم‌چنین ۵ جلد قرآن کریم و بسیاری از شعرهای خود و دیگران را خوشنویسی کرده است. از جمله این آثار، قصیده دستینه در مدح عباس بن علی(ع) از اختر طوسی، شاعر معاصر گوهری است. این قصیده ۴۰ بیتی با ردیفِ «دست» سروده شده و دستخط گوهری در مرکز احیاء میراث اسلامی (قم) ثبت شده است.
| اختر بزد بمدحِ شهِ نامدار دست | عبّاس آنکه داد به راهِ نگار دست | |
| ای دل بزن به دامنِ آن شهریار دست | کو را به خویش خوانده خداوندگار دست |
نسخه‌های خطی طغیان البکاء و صواعق الارواح و ذریعةالرضویه به خط گوهری در کتابخانه و موزه ملک و آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.
پانویس
- ↑ باقریان موحد و احمدی‌نژاد، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۶۷ش، ص۱۸۲-۱۷۱.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در خراسان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ ریاضی هروی، عین الوقایع، ۱۳۶۹ش، ص۲۱۵.
- ↑ کاتب هزاره، سراج التواریخ، ۱۳۳۱ش، ج۳، ص۳۹۰.
- ↑ ریاضی هروی، عین الوقایع، ۱۳۶۹ش، ص۲۱۵.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ خسته، یادی از رفتگان، ۱۳۴۴ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ باقریان موحد و احمدی‌نژاد، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۶۷ش، ص۱۸۲-۱۷۱.
- ↑ ، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ ، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ ، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ ، سایت کتابخانه دانشگاه اصفهان.
- ↑ ، سایت کتابخانه دانشگاه اصفهان.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ ، سایت کتابخانه دیجیتالی نسخه‌های خطی و اسناد شرقی.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در خراسان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳؛ خسته، یادی از رفتگان، ۱۳۴۴ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ باقریان، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۲-۸۷.
- ↑ خاوری، دانشنامه ادب فارسی، ج۳، ص۸۴۳.
- ↑ ، سایت خبر آنلاین.
- ↑ ، سایت کتابخانه و موزه ملک.
منابع
- باقریان موحد، سیدرضا، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، نشریه میراث شهاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ش ۶۶-۶۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۰ش.
- باقریان موحد، سیدرضا؛ احمدی نژاد، سیداسماعیل؛ «گوهری هروی ۱۲۵۶ق»، نشریه میراث شهاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ش ۶۷، بهار ۱۳۹۱ش.
- خاوری، محمدجواد، «گوهری هروی»، دانشنامه ادب فارسی، ج۳ (افغانستان)، تهران.
- خسته، مولوی، یادی از رفتگان، کابل، وزارت مطبوعات، ۱۳۴۴ش.
- ریاضی هروی، محمدیوسف، عین الوقایع، تهران، بنیاد محمودافشار، ۱۳۶۹ش.
- کاتب، فیض‌محمد، سراج‌التواریخ، کابل، چاپخانه دارالسلطنه، ۱۳۳۱ش.
- ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، نشر المصطفی، ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق.
- نایل، حسین، «گوهری»، مجله آریانا، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، سال ۲۶، ش اول، دلو و حوت (بهمن و اسفند) ۱۳۴۶ش.